Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Diyarbakır İli’ne bağlı bir ilçe olan Eğil, kuzeyinde Dicle, batısında Ergani ve kuzeydoğusunda Hani ilçeleri çevrilidir. İl Merkezinin kuzeyinde, dağlık bir arazide kurulmuştur. Diyarbakır’a 52 km. uzaklıktaki ilçenin yüzölçümü 450 km2 olup, toplam nüfusu 20.129’dur.
İlçenin ekonomisi, tarım, hayvancılık, meyvecilik, bağcılık ve petrole dayalıdır. Yetiştirilen başlıca ürünler buğday, arpa, üzüm, mercimek, pamuk ve sebzedir. Üzüm yetiştiriciliği çok yaygın olup, pekmez ve pestil üretilir. İlçeye bağlı köylerde petrol yatakları vardır.
Eğil’de M.Ö. 2000 yıllarından beri önce Asurlular, Romalılar ve Bizanslılar hüküm sürmüştür. Ardından bölgeye Abbasiler, Büyük Selçuklu Devleti, Nisanoğulları Beyliği, Akkoyunlular ve Safeviler egemen olmuşlardır. Ancak kentin tarihi dokusu içerisinde Asur uygarlığının izlerini açıkça görülmektedir (MÖ. 1260- 606). Asurlulardan günümüze kadar gelebilen en önemli eser Eğil Kalesi’dir. Bunun yanında Asur Kral mezarları ve tarihi mağaralar ile yer altı tünelleri de ilçenin önemli eserleri arasındadır. Romalıların ‘İngilene’ olarak tanımladığı Eğil, Malazgirt Savaşı’ndan sonra Oğuzların bazı boyları buraya yerleşmiştir. Yavuz Sultan Selim Eğil’i 1515 yılında Osmanlı topraklarına katmıştır.
Eğil Kalesi
Tanzimat’ın ilanından sonra 1869’da yayımlanan ilk Diyarbakır salnamesine göre; Eğil bucağı sancak olan Erganimadeni ilçesine bağlanmıştır. 1900- 1924 yılına kadar Eğil bucağı, Maden sancağı ile merkezine bağlı olarak görülmektedir. Cumhuriyet döneminde Eğil ilçe olmuştur (1936). Dicle’nin 1939’da ilçe olmasından sonra Dicle’nin adı Eğil, Eğil’in adı Dicle olmuştur. Bundan sonra da Eğil bucak haline getirilmiştir. 1957’de Eğil bucağı Dicle’ den ayrılarak il merkezine bağlanmış, 1988’de de yeniden ilçe konumuna getirilmiştir.
Eğil’de günümüze gelebilen eserler; Ulu Cami (Taciyan Camisi) Eğil Tekke Köyü Dergâhı ve Eğil Kalesi'dir.
Ulu Cami (Taciyan Camisi)
Diyarbakır Eğil ilçesinin güneydoğusunda bulunan Ulu Cami’nin kitabesi günümüze gelememiştir. Bu bakımdan kimin tarafından ve ne zaman yaptırıldığı bilinmemektedir. Ancak mimari yapısından ve süslemelerinden XII.-XIII.yüzyıla tarihlendirilmektedir.
Artuklu dönemine ait olan bu yapı küçük ölçüde olup, günümüze çok harap bir durumda gelebilmiştir. Kalıntılarından mihrap önünün kubbeli olduğu ve enine dikdörtgen plan şekli gösterdiği anlaşılmaktadır. Bunun dışındaki bölümleri tonozlarla örtülüdür. Kubbe kasnağındaki iki dizi halindeki iri çiçekli kûfili kitabe yapının başlıca özelliğidir.
Eğil Tekke Köyü Dergahı
Diyarbakır Eğil İlçesi Tekke Köyü’nde bulunan bu yapının önceleri medrese olduğu sanılmış, Prof. Dr. Metin Sözen’in yaptığı araştırmalar sonunda bu yapının dergah olduğu anlaşılmıştır.
Tekke Köyü Dergahının ne zaman ve kimin tarafından kurulduğu bilinmemektedir. Bu konuda bir kitabe günümüze ulaşmadığı gibi kaynaklarda da onunla ilgili bir bilgiye rastlanmamıştır.
Yapının günümüze gelen kalıntılarından dikdörtgen planlı olduğu, kare planlı bir eyvandan sonra kubbe ile örtülü küçük ve dar bir avluya girilmektedir. Girişin sağında bir,yapının kısa tarafında da tonoz örtülü iki hücre yer almaktadır. Girişin karşısında kare planlı kubbeli küçük bir mekan ve yanında yine kare planlı çapraz tonozlu ikinci mekan görülmektedir.
Dergahın diğer kenarında da çapraz tonozlu, yapının kısa kenarı duvarında da boydan boya uzanan bir koridor bulunmaktadır. Dergahın bu yöndeki duvarına dışarıdan yerleştirilmiş küçük dikdörtgen bölümün ne olduğu kesinlik kazanamamıştır.
İngilene (Eğil)
Roma İmparatorluğu döneminde “İngilene” olarak adlandırılan Eğil’ deki ilk uzun süreli uygarlık Asur uygarlığı olmuştur.
Kentin şu anki tarihi dokusu Asur uygarlığının derin izlerini taşımaktadır. Asurlulardan günümüze kalan en önemli eser tarihi Eğil Kalesidir.
Bunun yanında Asur Kral mezarları ve tarihi mağaralar ile yer altı tünelleri de önemli eserler arasındadır.
Asurluların M.Ö. 1260- 606 yılları arasında Eğil’ de hüküm sürdükleri tahmin edilmektedir.
Eğil M.Ö. 2000 yıllarından beri önce Asurlular ve daha sonra Romalılar ve Bizanslılar hüküm sürmüştür. Ardından bölgeye Abbasiler, Büyük Selçuklu Devleti, Nisanoğulları Beyliği, Akkoyunlular ve Sefeviler egemen olmuşlardır. Pek çok kavime yurtluk etmiştir.
Eğil Kalesi’ne çivi yazılı Asur yazıtları ile kabartmalardan anlaşıldığına göre burası M.Ö.715-606 yılları arasında Romalılar tarafından ‘İngilene’ olarak anıldığı öğrenilmektedir. Eğil 1515 yılında da Osmanlıların egemenliğine girmiştir.